Làng Ngọc Tiên, xã Xuân Hồng (Xuân Trường) là một vùng quê trù phú, cảnh quan cổ kính, lễ nghi phong tục phong phú và đa dạng. Đặc biệt, cứ đến rằm tháng Giêng hàng năm, dân làng Ngọc Tiên lại mở hội tưởng nhớ công đức Thành Hoàng làng là Hoàng Văn Quảng đã có công dấy binh, lập ấp và cầu một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Lịch sử và truyền thuyết làng Ngọc Tiên
Làng Ngọc Tiên, xưa gọi là Ngọc Cục, được hình thành từ khoảng thế kỷ XIII-XIV, theo các thư tịch cổ ghi chép. Truyền thuyết kể rằng, vào thời nhà Trần, khi vua về thăm vườn Kim Quất (phủ Thiên Trường), Nam thiên Ngọc ấp (tức làng Ngọc Cục) được chỉ dụ cử nam thanh nữ tú ra nghênh giá. Trong số đó, có một cô gái xinh đẹp “lọt vào mắt rồng” và được vua chọn về kinh thành làm phi. Vua ban mỹ tự Ngọc Tiên, ý chỉ nàng “đẹp như tiên như ngọc”, từ đó làng mang tên Ngọc Tiên.
Đến thời Hậu Lê, triều đình cử tướng tài Hoàng Văn Quảng chiêu mộ quân sĩ, giúp dân làng dẹp giặc, ổn định cuộc sống. Nhờ tài thao lược “chiêu binh mãi mã, tích thảo dồn lương” của ông, nhân dân được hưởng thái bình no đủ. Năm 1743, vua Lê Cảnh Hưng ban sắc phong cho ông là Thông Huyền Chế Cảm Linh Thánh Đại Vương tiên hiệu Quảng. Nhân dân tôn ông làm Thành Hoàng làng, lập đền thờ và lấy rằm tháng Giêng làm ngày chính kỵ, đồng thời tổ chức hội làng từ 12 đến 15 tháng Giêng hằng năm.
Hội làng Ngọc Tiên: Lễ và Hội đặc sắc
Vào dịp hội, người dân tạm gác công việc đồng áng, con cháu xa quê cũng trở về tham dự. Hội làng rộn ràng với tiếng chiêng trống, cờ xí rợp trời, tạo không khí tưng bừng, cộng đồng đoàn kết.
Phần lễ
Phần lễ truyền thống trang nghiêm, dâng hương tưởng nhớ Thành Hoàng làng và tổ tiên.
Phần hội
Hội làng Ngọc Tiên nổi bật với nhiều trò chơi dân gian: đu tiên, leo cầu ngô trên mặt nước, bắt vịt, bốc bồi, cờ tướng, kéo co. Đặc biệt, trò thổi cơm thi và làm cỗ chay dâng Thánh là nét độc đáo riêng, tái hiện cảnh sinh hoạt của nghĩa binh dưới thời Đức Thánh tổ: vừa hành quân, vừa lo hậu cần và tích trữ lương thực.
Quy trình thi thổi cơm
-
Thi địch thủy: mỗi giáp cử 2 người lấy nước từ sông Ninh mang về nồi đáy chõ đồ, ai nhanh và không làm vương vãi thắng cuộc.
-
Thi địch hỏa: 12 người của 6 giáp kéo lửa bằng tre, tạo than hồng, rồi rước lửa để nấu cơm và làm bánh. Chỉ trong 15-20 giây, lửa phải bén từ mùn tre lên bùi nhùi rơm, tạo ngọn lửa lớn.
-
Thổi cơm và làm bánh: cơm niêu treo trên cần trúc, người thi vừa đi rước lửa vừa điều chỉnh nước và lửa để cơm chín dẻo, nấu bánh gồm bánh ống, bánh bìa, bánh phong, bánh giáo cùng một bát chè đường, làm từ gạo nếp, đỗ xanh, đường kính và quả gấc. Các loại bánh phải chín đều, đẹp màu, xếp trong cùng một chõ.
-
Mâm cỗ chay: gồm cơm, 4 loại bánh, chè đường, cút rượu trắng, trầu cau, quả bưởi, dùng dâng Thánh cầu quốc thái dân an, làng xã thịnh vượng.
Sau một tuần hương, cỗ chay được mang ra đình chấm điểm. Mỗi giáp tham dự đều có giải thưởng, giáp thắng cuộc được ưu tiên công việc trong năm. Ngày nay, cỗ xóm nào làm xong sẽ chia đều cho dân làng.
Ý nghĩa văn hóa
Hội làng Ngọc Tiên không chỉ giữ gìn truyền thống lịch sử, nghệ thuật ẩm thực, mà còn là dịp gắn kết cộng đồng, du khách thập phương háo hức về tham dự. Người dân Ngọc Tiên vẫn nhắc nhau:
“Dù ai đi khắp ba miền, nhớ ngày lễ hội Ngọc Tiên thì về.
Dù bận rộn tứ bề, rằm Giêng mở hội thì về Ngọc Tiên.”